BANJSKO ZLATO UKRAS ZA FRESKE: Bogata istorija manastira kod Zvečana
IZVOR: Republika - 07.10.2023 | 23:00
Posvećen je Svetom Stefanu i izgrađen između 1313. i 1317, kao delo kralja Stefana Uroša II Milutina.
Manastir Banjska dospeo je, nažalost, u žižu nakon nedavnih tragičnih događanja u istoimenom mestu na Kosmetu. Manje je, međutim, poznato da iza svojih zidina čuva mnoge tajne.
Smešten je u severnom delu Kosova i Metohije, kod Zvečana, i zadužbina je kralja Milutina. Posvećen je Svetom Stefanu i izgrađen između 1313. i 1317, kao delo srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina. Jedan je od retkih manastira s očuvanom osnivačkom poveljom, poznatom kao povelja kralja Milutina Manastiru Banjska. Sastoji se od crkve, trpezarije, biblioteke, konaka i carske palate. U manastiru je tokom 15. veka izbio veliki požar, zatim je bio i napušten.
Ovde sahranjena i majka cara Dušana
U Banjskoj je u severnoj kapeli kasnije sahranjena i kraljica Teodora, supruga Stefana Dečanskog i majka cara Dušana. To je najverovatnije bio razlog da car Dušan, povodom svog krunisanja 1346, već bogatoj Banjskoj poveljom daruje nove posede.
SULTANOVA ODLUKA
Foto: ST/Nemanja Pančić
U 16. veku manastir je po naredbi turskog sultana razoren, ali je delimično rekonstruisan u 20. veku. Manastir je proslavio sedam vekova postojanja 2013. i tada je započeo proces obnove crkve i kompleksa manastira.
Nekada je Banjsku krasilo čuveno banjsko zlato, koje je služilo za tanko pozlaćivanje fresaka i drugih umetničkih elemenata, sve inspirisano raškom tradicijom gradnje kraljevskih mauzoleja. Opevano je u narodnoj pesmi i opisano u onovremenim putopisima i nalik je ukrasima u Studenici, Mileševi i Sopoćanima. Danas je od tog živopisa očuvano samo nekoliko izbledelih fragmenata.
Manastir Banjska je 520 godina bio u ruševinama. Manastirsko zlato i dragocenosti, pa čak i tesani kamen s crkve i manastirskog naselja, rastureni su i razneti, darovna povelja samodršca svih srpskih i primorskih zemalja je vekovima bila u tuđim rukama, dok su mošti kralja Milutina u tuđoj zemlji, daleko od njegove zadužbine. Posle Kosovske bitke 1389. njegovo telo je preneto u Trepču, a potom, 1460, u Bugarsku, gde se i danas nalazi, u Crkvi Svete nedelje u Sofiji.
Narod je vekovima pohodio znamenite zidine Banjske, čak i dok je manastir bio samo ruševina.
Figura Bogorodice s malim Hristom
Timpanon manastira je nekada krasila monumentalna sedeća figura Bogorodice s malim Hristom na krilu, izrađena na način na koji su raški umetnici interpretirali zapadne umetničke stilove romaniku i gotiku. Ova Bogorodica se čuva u Crkvi Sokolici, nedaleko od manastira, dok se delovi kamenog ukrasa manastirskih fasada nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu, Arheološkom muzeju u Skoplju, a nešto je ugrađeno u objekte sela oko Banjske.
SISTEM ZAŠTITE
Foto: ST/Nemanja Pančić
Ostaci glavnog ulaza u manastir svedoče da je on imao veoma svečan oblik i siguran sistem zaštite. Velika odbrambena kula, južno od manastirske kapije, sazidana po ugledu na svetogorske pirgove, gotovo da je istovetna s hilandarskim pirgom, podignutim u Milutinovoj obnovi Hilandara. Sve manastirske građevine, njihova obrada, kao i koncepcija celine prostora, u najboljem su toku tadašnjih vizantijskih ostvarenja. Najsličnije su odgovarajućim građevinama Manastira Hilandar. Sličnost tih dveju velikih i vrednih celina ukazuje da je kralj ktitor sabrao skupinu majstora iz vodećih vizantijskih središta da bi mu gradili i u Hilandaru i u Banjskoj. Postoje i pretpostavke da je u građenju Banjske učestvovao i na njoj stekao impozantno graditeljsko isustvo kasniji protomajstor Dečana fra Vita iz Kotora.