SARADNICI OKUPATORA SPASAVALI SAVEZNIKE: Kako je jedna spasilačka misija narušila posleratnu sliku naše istorije

Orden Legije zaslužnih, kojim je američki predsednik Hari Truman posthumno odlikovao generala Dragoljuba Dražu Mihailovića, komandanta Jugoslovenske vojske u otadžbini 29. marta 1948. za maršala Jugoslavije Josipa Broza Tita bio je neočekivan i vruć šamar od ratnih saveznika. Pogotovu što je reč o najvećem ordenu koje Sjedinjene Američke Države uopšte mogu da dodele jednom strancu.

Ovakvo priznanje narušavalo je opšteprihvaćenu i nametnutu sliku o četnicima, kao domaćim izdajnicima i saradnicima okupatora, te se za ovo odlikovanje u domaćoj javnosti gotovo i nije znalo. Problem, međutim, jeste što ova akcija i danas, osam decenija kasnije, izaziva brojne nedoumice i kontroverze. Zavisno iz kog ideološkog ugla se posmatra, jedni operaciju "Halijard" ili "Vazdušni most" glorifikuju i preuveličavaju, dok je drugi potpuno zanemaruju i minimalizuju. I dok nam sami stranci odaju priznanje i zahvalnost, svojim podelama sami nipodoštavamo sve dobro što smo učinili, ma s čije strane da je dolazilo.

Seljaci ih sklanjali pred Nemcima

U završnoj fazi Drugog svetskog rata, tokom 1944, savezničke snage koristile su vazdušni prostor iznad Jugoslavije kao koridor za napad na strateške ciljeve u Rumuniji, pre svega bombardovanje naftnih postrojenja Vermahta u blizini mesta Ploešti, severno od Bukurešta. Ovo je bilo od naročitog značaja jer su rafinerije nafte u Rumuniji bile motorna snaga Hitlerove ratne mašinerije.

Nažalost, mnoge letelice nisu stigle do cilja jer su ih nacisti obarali sa zemlje. Prema američkim izvorima, do avgusta 1944. pogođeno je više od 350 savezničkih bombardera, a mnogi od njih su svoj let završavali u blizini Gornjeg Milanovca, u regionu sela Pranjani, gde su kontrolu imali četnici Draže Mihailovića. I upravo taj podatak uticaće na to ko će imati presudan uticaj na uspeh ove spasilačke misije.

Prateći pad oborenih letelica i otvorene padobrane, nemačke snage preduzimale su poteru za pilotima, ali su do njih mahom pre stizali žitelji okolnih mesta. Nisu pomogle ni novčane nagrade, ni pretnje ni ucene, nijedan od njih nije predat nacistima. Seljaci su ih prihvatali i bez ikakve savezničke pomoći skrivali na svojim imanjima. Štaviše, sam general Mihailović je početkom 1944. izdao naredbu svojim jedinicama da u saradnji s narodom organizuje prihvatanje, smeštaj i sklanjanje na sigurno mesto savezničkih avijatičara.

Deo te naredbe, upućen kapetanu Vučkoviću, glasio je: "Formacije savezničkih aviona, dejstvujući na objekte neprijateljske teritorije, preleću našu zemlju. Iz oštećenih aviona posada se skakanjem spasava. Preduzmite potrebne mere da ih od neprijatelja sačuvate. Spaseni avijatičari iz svih krajeva biće vama upućeni. Pripremite njihovu zaštitu, snabdevanje i evakuaciju."

Sećanje na Đorđa Amerikanca

O sudbini oborenih pilota znalo se i u savezničkim štabovima. S toga je i odlučeno da se pokuša s evakuacijom, odnosno njihovom povratkom na teritoriju pod kontrolom Amerikanaca, a to se nije moglo učiniti bez podrške i pomoći Jugoslovenske vojske u otadžbini. Osnovni preduslov bio je da se napravi improvizovana pista, na koju bi transportni avioni mogli da slete, a potom i uzlete.

Već tokom leta 1944, u selu Pranjani počela je priprema terena i pravljenje tajnog aerodroma. Žitelji takovskog kraja, predvođeni timom američke vojnoobaveštajne službe i savezničkim avijatičarima, u saradnji sa snagama generala Mihailovića, danonoćno su radili na izgradnji, proširenju i ravnjanju piste na Galovića poljani. Radovima su rukovodili kapetan JVuO Zvonko Vučković i poručnik američke obaveštajne službe Džordž Muslin, koga u ovom kraju i danas pamte po nadimku Đorđe Amerikanac. Naposletku, pripremljena je pista dužine jednog kilometra i širine oko 200 metara.

Operacija je trajala od 9. avgusta do 5. septembra 1944, tokom koje je u dnevnim i noćnim letovima evakuisano više stotina savezničkih avijatičara, među kojima su mahom bili Amerikanci, Kanađani i Britanci. Sa Galovića poljane su prebacivani u italijansku luku Bari, odakle su raspoređivani na nove zadatke i u nove jedinice.

Ova akcija smatra se jednom od najuspešnijih spasilačkih misija oborenih savezničkih pilota iza neprijateljskih linija u okupiranoj Evropi tokom Drugog svetskog rata. Na prigodnoj godišnjici održanoj u takovskom kraju pre nekoliko godina kopredsedavajući srpskog kokusa u Predstavničkom domu Američkog kongresa Ted Po izjavio je: "Tokom dugih, mračnih i žalosnih dana Drugog svetskog rata Srbi i Amerikanci su uspeli u misiji koja je u tajnosti čuvana gotovo 60 godina. Operacija 'Halijard' postala je najveća operacija spasavanja američkih avijatičara u istoriji, a koja svakako ne bi bila uspešna bez pomoći hrabrog srpskog naroda."

Ali zašto se toliko dugo ćutalo i o tome decenijama krilo? Razlog je prizeman i prost, isključivo u službi ideoloških i dnevno-političkih interesa. Naime, u posleratnoj istoriji nametala se priča da je samo jedna strana bila antifašistička, a to je bila partizanska, odnosno komunistička, dok su svi ostali trpani u isti koš, kao neprijatelji naroda, saradnici okupatora i domaći izdajnici. Na istu stranu uvrštene su i ustaše, i muslimanske handžar-divizije, i albanski balisti, i četnici Koste Pećanca, i nedićevci, i ljotićevci... Ali i snage kraljevske Jugoslovenske vojske u otadžbini koje je predvodio general Dragoljub Draža Mihailović. Svaka pozitivna slika o njemu i njegovim vojnicima, svako svedočenje o njihovoj borbi protiv nemačkih okupatora, a kamoli priznanja i odlikovanja koje bi dobili od saveznika i antifašističke koalicije, bili su ne samo nepoželjni već i krajnje opasni.

To je i jedini razlog zašto se ovaj podvig, koji je, pre svega, bio rezultat lične hrabrosti i odricanja žitelja takovskog kraja, dakle naroda, a ne bilo koje vojne formacije, toliko dugo prećutkivao i gurao pod tepih. Rečju, nismo prihvatali ni ono što su nam sami stranci priznavali.